इतिहास

शासन गरसके पछि विक्रमदेवलाई पूर्णवतीको राज्य दिएको र राघवदेवको राज्यकालको सरुमा सूत्रपात भएको नेपाल सम्वते गणकामदेवको राज्यकालको अन्त्यमा १०७ साल हुन सक्ने बिलकुल सभव छ । तसर्व पूर्णवतीमा बस्ने शखधर साख्वालले नेपाल सम्बत् चलाएको बेला भक्तपुरमा आनन्ददेव राजा बिए तथा पर्णवती सहित पाटनमा राघवदेव राजा थिए । अनि यिनले आफ ना सम्बन्धित राजासंग आज्ञा लिएर नेपाल सम्बत् निकाले । सम्वत् जस्तो साझा राष्ट्रिय वस्तु सार्वजनिक रुपमा लागू गर्न राजाको हुकुम चाहिने नै भयो । उक्त समयमा पूर्णवती पाटनको भूभाग भएकोले सम्बन्धित राजा राघवदेव ने भए । हुन त वंशावलीमा राजाहरुको भोगवर्ष फरक देखिन्छ र कहीं कहीं राजाहरुको क्रम समेत बदलेको छ । तैपनि राघवदेवको ६३ गुणकामदेवको ५१ , मानदेव ( IV ) को आनन्ददेवको २० वर्ष सबै जसो वंशावलीमा एकताले उल्लेख गरेको छ । सावाल वा साखता या साखवाल अब सवाल या साखवा , साखालसा शब्द बारे विचार गरौं । बशावलीमा ‘ साख्वाल ” वा ” सारखा लेखिएको पाइन्छ । शखधर भन्ने किटानसाब भईकन पनि यो ” साखवाल ” शब्द बारंबार प्रयोग गरिएकोमा केही प्रयोजन हुनुपर्छ । यता उपत्यका भित्र पुराना हासा साहुहरुको नै व्यापार गर्ने घरमा रुपिया पैसाको कारोबार गर्ने कक्ष ” सामने एउटा कथा रहेको पाइन्छ । यहाँ यी करा उल्लेखनिय छ भक्तपुरको स्वाट टोलमा ‘ साख क्या ” भन्ने ( एउटा घर ) एउटा कोठा अद्यावधि रहेको छ । यस सन्दर्भमा तात्कालिन सम्यकरत्न बज्राचार्यको भनाई तल दिइन्छ राजालाई पानीभित्र बन्द गरिएको ” साख कोटा अद्यावधि रहेको छ । त्यसोकजाँ ) लाई हिन्दी भाषामा ” साख ” शब्द प्रयोग गरिन्छ । उक्त कोठामा राजालाई महा जनले सास त्यासो दिएकोले उक्त कोठालाई साख क्वथा ” भनिएको हो । ” रामचन्द्र बमको हिन्दी कोषमा साखको अर्थ यसरी दिइराखेको छ बरोब II लेनदेन और व्यापार मे प्रमाणिकता और मान्यता जिसके विपमें किसीका कोई सन्देह न ही क्रेडिट ) जैसे आजकल बाजार या समाज में उनकी बहुत साथ है । विशेष ऐसी प्रमाणिकता व्यक्ति की प्रतिष्ठा और मर्यादा की सूचक ही है । यसरी साख ” शब्दको उपरोक्त अर्थ विचार गर्दा ” साम्रवाल को अर्थ रुपियाँ पैसाको कारोवारमा दनियाले पत्यार गरिराखेको माथवर तालिवर , साहमहाजन झणदाता हुन्छ । कुनै किसिमबाट जनताको त्यासो तिरेर सम्वत् परिवर्तन गरेपछि शखधर पनि साख्वाल भयो वा कालान्तरमा त्यस्तो भन्ने गरे । यो साखवाल ” शब्दलाई अपभ्रंस गरेर नेवारीकरण गरी ” साख्वाल ” वा ” सावा ” भनियो । तसर्थ वंशावलीमा ( शंखधरलाई साख्या या साख्वाल भनि लेखिएको उनको अनुहार गाईको जस्ता सा भनेको गाई र वा भनेको अनुहार – नेवारमा । भएर होइन कि यो कुनै उपनाम वा उनको यरको सूचक नाम होइन । संक्षिप्त गोपाल वंशावली ” राजा श्रीराघवदेव वर्ष मास ६ श्री पशुपति भट्टारके संवत्सर प्रवृति कृताः भनी लेखिएको आधार लिएर नेपाल संवत्को प्रवर्तका राजा राघवदेव नै हुन् भनि तर्क पेश गर्नेहरू पनि छन् । यस्ता तर्क तल लेखिएको कारणले गलत सिद्ध हुन जान्छ माथि उल्लेख गरिएको उदाहरण त केवल राजा श्री राघवदेवको भोग वर्ष ६३ मास ६ श्री पशुपति भट्टारकेलाई संवत्सर चढायो भन्ने अर्थ मात्र सीमित वंशावली लेख्ने परम्परा अनुसार प्रत्येक नयाँ राजाको नामको पछि उनको भोग वर्ष यति भनि लेखिन्छ अनि उक्त राजाको राज्य कालमा भएका घटना वा उक्त राजाले गरेको कामको विवरण लेखिन्छ । सबभन्दा पहिले उपरोक्त संस्कृत वाक्य कर्मवयमा भइरहेकोले श्री पशुपतिनाथलाई संवत चढायो भन्ने अर्थ मात्र हुन्छ । यसको कर्ता अर्थात संवत निकाल्ने को हो भन्ने अज्ञात नै छ । यसर्थ यो संवत राघवदवले चलाएको भन्ने अर्थ त झनै मिल्न आउदैन । दोस्रो कुरा ‘ संवत्सर प्रवृत्ति कता का कर्ता राघवदेव ने हो भने उक्त वाक्यमा ” तेत वा राघवदेवले भन्ने शब्द आवश्य लेखिएको हुनुपर्ने भोग वर्ष र मास ( ला ) पछि पूर्णविराम वरुप विधि ढड्याइराखेको निरोधक सकिनु हुन्न । तथा माथि विभिन्न वंशावलीबाट उद्धृत उदाहरण शखधर साख्वालले संवत परिवर्तन गर्न राजाकी स्वीकृति लिए , राजाद्वारा उक्त संवत्को ने चलन व्यवस्त गरे , पशुपतिमा आफ्नो शिलामूर्ति स्थापना गराए , पशुपतिनाथको समिप खोलाको किनारामा देहत्याग गरे भन्ने उल्लेख परेकोले यिनी पनि पशुपति भक्त नै थिए भन्ने स्पष्ट हुन आएको छ तथा पशुपतिनाथलाई संवत् चढाउने काम पनि उनले नै गरेका हुन भन्ने स्पष्ट छ यो सबै घटना राजा राघवदेवको राज्यकालमा घटित भएको मात्र हुन । माथि उल्लेख गरिएको वंशावली राजा राघवदेवको भाँग वर्ष लेखनाको अर्थ उनको राज्यकालमा सबभन्दा पहिले भएको घटना वा उक्त घटना उनकै राज्यकालमा घटेको भएको कुरा एकदम स्मरणीय हुन आउँछ । यहाँ निर यो करा सन लायकको छ कि सार्वजनिक ऋण चुक्ता गर्न पैसा शखधरले दिए तापनि संवत परिवर्तन गर्न र नयाँ संवत व्यवहारमा प्रयोग प्रचलन गर्ने हुकम त राजा राघवदेवकै चाहियो अनि राजाले आफ्नो हुकुम दिए होलान् । यति हदसम्ममात्र राजा राघवदेव नेपाल संवत्तसंग सम्बद्ध हुन गयो पैसा खर्च गर्ने र भएकोले यस संवतलाई ” संखधरकृत नेपाल वा नेपाली संवत् ” भनिएका हुनुपर्छ । पाचौ कुरा नेपालमा समय समयमा र अहिलेसम्म प्रचलित चारवटा सम्वत मध्ये अहिलेसम्म भेटिएको सबभ न्दा प्राचिन अभिलेख राजा धर्म मल्लकालीन ने ५२४ सालको पाटन सुन्धाराको हो पूर्णिमा अंक ५ ) जसमा यस ता लेखिएको छ श्री कलिगत वर्ष ४५०५ श्री विक्रमराज वर्ष १४६१ श्री शंकराज वर्ष १३२६ श्री मन्न नेपालिका सं . २४ उपरोक्त अभिलेखमा राजाने सूत्रपात गरेको संवतमा मात्र ” राज ” शब्द प्रयोग गरिएको छ । अरुमा छैन । यदि नेपाल ३

संवत राजाले नै सूत्रापात गरेको भए यसमा निश्चय पनि ” राज ” शब्द समावेश हुनुपर्ने हो । यसमा किन ” राज ” शब्द नराखिकन किन ” श्री मन्त ( या मन्ना नेपालिका ” मात्र लेखियो ? नेपाल सम्वत् राजा राघवदेवले प्रवर्तनको सम्बन्धमा ५०० वर्ष पछिको अभिलेख लेख्ने लेखाउनेहरुले लेखिनराखेको देखा – देखी नै ११०० वर्ष पछिको केवल अनुमानको आधारमा राजा राघवदेवलाई प्रवर्तक नै हालतमा पनि ठीक हुँदैन । नेपाल संवत राजा राघवदेवले निकालेको हुनुपर्छ भनि तर्क वा अनुमान एकदम गलत भनि यस अभिलेख एउटाले नै सशक्त रुपले सावित गरिदिएको छ । उपरोक्त विभिन्न कारणले नेपाल संवत प्रवर्तन गर्ने सखवाल शखधर हो । राजा राघवदेव होइन यसको र राज्यकालमा प्रारम्भ उनको अनुमतिले नेपाल संवत व्यवहारमा सार्वजनिक रुपले प्रचलित र व्यवहत भएका हुन् । अब यसमा धेरै तर्क – वितर्क गरिरहन आवश्यक छैन । अर्थात माथि उल्लेख गरिए अनुसार नेपाल संवत ९ ३६ साल र शक संवत २०२ सालको कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा को दिन एवं किलहको तलनात्मक गणनानुसार ई . सं . अक्टोबर २० तारिखमा सुरु भएको हो । यस घटना घटित हुनु अघि यहाँ मानदेव सवत प्रचलित भइरहेको थियो । मानदेव संवत उपत्यकामा पहिलेदेखि अर्थात प्रारम्भिक लिच्छवीकालदेखि प्रयोग भई आएको शक संवतको ४ ९ ८५७६ कममा उहाँ आफनै देशमा उत्पत्ति भएको संवत्त हो । यो मानदेव सवतको ३०४ साल बितेपछि नेपाल संवत प्रारम्भ गरिएको हो । यसरी नेपालमा उत्पत्ति भएको दुइवटा संवत मध्ये मानदेव संवत पहिलेको र नेपाल संवत दोश्रो हुन । नेपालमा त्यस बेलादेखि अहिलेसम्म प्रचलित भइआएको संवत्तमा खास नेपाली संवत भन्न पर्ने संवत यही दुइवटा मात्रै हुन् मानदेव संवत ३०४ वर्ष पछि लोक व्यवहारमा प्रचलित भएन । यसको स्थान नेपाल संवतले ओगट्यो । नेपाल संवत यही साल १७६८ सालमा श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको उपविजयपूर्व सम्म नेपाल तीन राज्यको सम्पूर्ण सरकारी र गैर सरकारी एवं सामाजिक , धार्मिक कार्यमा प्रयुक्त रहेको थियो । तात्कालिन पश्चिम नेपालको विभिन्न राज्यमा यो संवत् प्रचलित भई रहेको देखिन्छ । भई यो संवत छिमेकी देश चीनमा पनि मान्यता प्राप्तव बामा थियो । यसको विषयमा नवज जोशीले यसरी आफनो विचार व्यक्त गर्नु भएको थियो । चीनको मिडवंशी बादशाह पनि नेपालको काभ्रेतिरका सामन्त राजा शक्तिसिंह राव बचनलाई लखको परवाना पत्रको सकल परराष्ट्र मन्त्रालयमा सुरक्षित छ । रजना लिपि संस्कृत भाषामा लेखि पठाएको उक्त पत्रमा नेपाल संवत ५३५ अंकित छ जुनकि रजना लिपि सहित नेपाल संवतको पनि प्रचलन केही रुपमा भए पनि चीनमा भइरहेको पुष्टि हुन आउछ यसरी उत्तर लिच्छवीकालमा निस्केको यो नेपाल संवतको प्रचलन पछि बैस ठुकरीकाल भरिने पूर्व मल्लकालमा र उत्तर मल्लकालको अन्त्यसम्म पनि सरकारी संवत्को रुपमा कायमै थियो । यसलाई उत्तर मल्लकालमा पनि नेपाली वा नेपालिका संवत् भनिएको प्राप्त अभिलेखबाट सिद्ध गरेको छ । ने.स. १७६८ सालमा श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको विजयपछि गोवा लगायत पश्चिम नेपालको सुरुदेखि ४ प्रयोग गरिएको शक संवतलाई नयाँ अधिराज्य भरिने सरकारी स्तरमा लागू थियो तापनि कतिपय अन्य कार्यमा नेपाल संवत्को प्रयोग अद्यावधि भइरहेको छ । शक संवत् श्री ५ पृथ्वी वीर विक्रमको राज्यकालसम्म सरकारी स्तरमा प्रचलित बियो सुनचाँदीको टकमा शक संवत १८३३ तदनुसार वि . स १ ९ ६८ सालसम्म रह्यो । शक १८२५ अर्थात वि.सं. १ ९ ६० सालमा आएर श्री ३ महाराज चन्द्र शम्शेरले गर्ने सहितको सौरमास गरी विक्रम संवत सरकारी स्तरमा लागू गरियो र चादीको टकमा शक संवतसम्म ( १ ९ ३३ ) प्रयोग भई नै रह्यो । नं . स . १०३१ शक १८३३ ई . १ ९ ११ वि.सं. १ ९ ६८ सालमा श्री ५ त्रिभुवनको राज्यारोहण भएपछि मात्र सबै किसिमको टकमा शक संवत बिलायो । नेपाल संवतलाई पचाहता ज्योतिषीहरुले केही जाती विशेषसंग मात्र होइन देशसग ने सम्वन गरिबाएको परम्परा छ । जस्तै तोयनाथ वि.स. २०२७ सालको पात्रामा २. ज्योप जायनाथ शंखधरकृत नेपाली संवत् वि.सं २०२८ सालको पानीमा धकृत नेपाल संवत् प डारनाथ पं . नरनाथको पानीमा श्रीपानदेशीय संवत् पंचा प्राणनाको पात्रोमा ज्योप विश्वरामको पात्रोमा श्रीनेपालदेशीय संवत श्रीधरकत नेपालीय सवत ” यसरी नेपाल संवत्को उपरोक्त अनेक तम्यले नेपाल वा नेपाली संवत् नेपालिका संवत् नेपालदेशिय संवत् भई आएको तथ्य स्वतः सिद्ध भई रहेको छ । यो संवत् कुनै सम्प्रदाय वा जाती सीमित भई रहेको छैन । नेपाल संवत् यहाँ तात्कालिक समयमा प्रचलित भएको शक संवत् वा अहिले प्रचलित विक्रम संवत जस्तै बाहिरबाट आयात गरिएको विदेशी संबत होइन । यस संवत्को प्रचलनलाई रोक्न वा बन्द पनि गरिएको छैन । शक संवत्लाई ४ ९ ८ साल सकिनासाथ मानदेव व निस्क्यो तथा उक्त संवत् सार्वजनिक प्रचलनमा आएन । माथि उल्लेख भए जस्तै नेपालमा अहिले र पहिले प्रचलित सबैमध्ये मानदेव संवत् र नेपाल संवत् मात्र स्वदेशी संवत् हुन् । मानदेव संवत् इ . ५६६ साल व ६३३०२ सालमा रोकियो । यसको स्थान नेपाल संवत्ले लियो र त्यसबेलादेखि अहिलेसम्म एक स्वदेशी संवत्को रुपमा नेपालको इतिहासमा विशेष भूमिका खेलिआएको छ । यो हाम्रो राष्ट्रिय सम्पतिको एक अग हुन् । वंशावली अभिलेख , सरकारी कागज , दुई सरकारको बीचमा लिखापढी पचाइ आदि ऐतिहासिक सामग्रीसंग निर्णित र निश्चित रुपले मान्य भइरहेको नामलाई बिगारेर जातिगत बनाउने ऐतिहासिक ज्ञान नभएको परिचय दिन मात्र हुनेछ । १००० वर्षभन्दा बढी समयदेखि इतिहासमा सर्वमान्य ‘ भइआएको नेपाल संवत्लाई फेरि नेवारी संवत् ” भन्ने नामाकरण गर्न प्रयास एउटा पूर्ण भइसकेको भइजाएको वस्तुलाई फटान्ने , टुका गर्ने स्वच्छलाई अस्वच्छ पार्ने निराधार निर्वक प्रयास मा हुनेछ । यसलाई बर वा नवर ” नेवारी संवत् भन्न खोज्नेहरुले विक्रम संवत ८० वर्ष अघि मात्र राणाशाहीको जगजगी भइरहेको बेला सरकारी संवतको रुपमा लागू गरेको हो भन्ने कुरा सकिराख्न पर्छ । साभार : इताप वर्ष ४० ३ ४ १५